Konińska rekultywacja – dziesięciolecia doświadczeń (1)
Bodźcem do napisania niniejszego tekstu stała się data zaznaczona w dziejach kopalni Konin. Otóż 1 kwietnia 1971, zatem 50 lat temu, został powołany Oddział Rekultywacji, osobna komórka zajmująca się wyłącznie zadaniami związanymi z rekultywacją.
Ale w istocie takie działania prowadzono już wcześniej, przynajmniej od kilkunastu lat, od przełomu lat 1950/1960. Już teren po pierwszej odkrywce Morzysław, która zakończyła eksploatację w 1953 roku, został przeznaczony do uporządkowania i dalszego zagospodarowania.
Podstawy organizacyjne
W „Harmonogramie zakresów i terminów wykonania dokumentacji projektowo-kosztorysowej dla robót P-62 KWB „Konin” wyszczególniono projekt rekultywacji terenu odkrywki Gosławice (która działała w latach 1958 – 1974) z terminem wykonania 30 września 1961 roku. Zatem już wtedy zakładano plantowanie terenu po zakończeniu eksploatacji i przygotowanie obszaru pogórniczego do powtórnego wykorzystania.
We wrześniu 1968 roku ukazało się zarządzenie wewnętrzne dyrektora kopalni, inż. Edwarda Stankiewicza, „w sprawie rekultywacji gruntów przekształconych w związku z eksploatacją węgla brunatnego”. Dokument zawiera główne zasady działań rewitalizacyjnych, z których wiele obowiązuje do tej pory.
W myśl zarządzenia rekultywacja gruntów przekształconych stanowiła część planu ruchu zakładu, a w realizację zadania zaangażowane zostały różne służby. Inicjatorem i organizatorem rekultywacji został Dział Techniki i Organizacji Produkcji, ściśle współpracujący z zawiadowcami odkrywek oraz Działem Planowania. Ich zadaniem było opracowanie dokumentacji gruntów, zaplanowanie rekultywacji i zapewnienie jej finansowania. Z kolei Dział Mierniczo-Geologiczny przygotowywał dokumentację geodezyjną, wykonywał mapy sytuacyjno-wysokościowe oraz odpowiadał za stronę formalno-prawną przekazywania terenów rekultywowanych obcym użytkownikom.
Zawiadowcy odkrywek i kierownik SOWI (Samodzielnego Oddziału Wykonawstwa Inwestycyjnego) zostali zobowiązani do polecenia działom zbierania i zwałowania nadkładu prowadzenia robót w sposób ułatwiający wykonanie pierwszej fazy rekultywacji i bieżącego plantowania zwałowisk zgodnie z wymogami rekultywacji. Co kwartał wykonywano szkice sztygarskie dokumentujące prowadzone prace. Na podstawie tych szkiców Dział Mierniczo-Geologiczny dokonywał kwartalnych obmiarów, uwzględniając „poszczególne kierunki rekultywacji (pod zalesienie, uprawy rolne i inne).” Zgodnie z zarządzeniem uzyskane w ten sposób dane należało co kwartał nanosić na zbiorcze plany robót górniczych poszczególnych odkrywek.
Po zakończeniu prac Dział Techniki i Organizacji Produkcji przygotowywał wniosek do Okręgowego Urzędu Górniczego w Poznaniu o powołanie zespołu stwierdzającego prawidłowość wykonanych zabiegów i wydania orzeczenia przez organ Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu.
Jak wspomniano, 1 kwietnia 1971 powołany został Oddział Rekultywacji podlegający w trybie nadzoru głównemu inżynierowi górniczemu kopalni. Od tego czasu w KWB Konin działała komórka organizacyjna specjalizująca się w prowadzeniu rewitalizacji terenów pogórniczych.
Niemal dwa lata później, 1 stycznia 1973 roku, Oddział Rekultywacji został przeniesiony na odkrywkę Kazimierz i podporządkowany bezpośrednio zawiadowcy tej odkrywki. Oddziałowi powierzono nie tylko prace na obszarze Kazimierza, ale również rekultywację podstawową odkrywki Gosławice i zabezpieczenie jej wyrobiska wgłębnego. W związku z tymi zadaniami sztygar oddziałowy miał sporządzić i przedłożyć dyrekcji potrzeby w zakresie niezbędnego sprzętu i ludzi.
Zmiany organizacyjne następujące w przedsiębiorstwie sprawiły, że na kilka lat Oddział Rekultywacji przestał istnieć jako osobna jednostka, a rekultywację techniczną przejęły oddziały górnicze zwałowania. Ale w 1998 roku, znów 1 kwietnia, powstał Oddział Górniczy Rekultywacji, którego zadania – w stosunku do jego poprzedników – zostały znacznie rozszerzone. Sprowadzały się one nie tylko do nadzoru nad wstępnym etapem rekultywacji technicznej, ale obejmowały także nadzór i wykonawstwo zabiegów związanych z obudową biologiczną przekształcanych terenów.
Fot. 1 – Karta z kroniki roku 1961 z informacją o rekultywacji odkrywki Morzysław
Fot. 2 – Rekultywacja terenu po odkrywce Morzysław (fot. archiwum)
Pod rękę z nauką
Zabiegi rekultywacyjne w kopalni Konin prowadzono w sposób profesjonalny. Wpisywały się one w założenia wypracowane w latach 1960 przez jedną z naukowych teorii rekultywacji tzw. szkołę krakowską. Jej twórca, Tadeusz Skawina z Katedry Gruntoznawstwa AGH, kładł nacisk na rekultywację biologiczną (w przeciwieństwie do szkoły wrocławskiej, która skupiała się na zabiegach technicznych – selektywnym urabianiu poziomu próchnicznego i pokrywaniu taką ziemią jałowych skał nadkładu deponowanych na zwałowiskach).
Zgodnie z teorią Skawiny pożądane jest inicjowanie procesu glebotwórczego poprzez dobór gatunków pionierskich, bowiem przekształcenie właściwości gruntów pogórniczych następuje w toku uprawy pionierskiej roślinności zielnej (głównie nostrzyku), bądź zadrzewień opartych na robinii akacjowej, olszy czarnej i topoli szarej. Proces ten trwa od 4 do 5 lat w zależności od kierunku rekultywacji. Po tym okresie w miejsce roślin pionierskich należy wprowadzać gatunki gospodarczo użyteczne. Skawina preferował leśny kierunek rekultywacji uznając, że jest on możliwy do realizacji nawet na mniej korzystnie ukształtowanych terenach poeksploatacyjnych.
Naukowe podstawy prac rekultywacyjnych powstawały także bezpośrednio w Koninie; był to efekt współpracy kopalni z placówką badawczą. W 1970 roku Zakład Ochrony Środowiska Rejonów Przemysłowych PAN w Zabrzu uruchomił Stację Doświadczalną Rekultywacji Terenów Pogórniczych w Koninie. Kierował nią prof. Jan Bender, który swoje prace rozpoczął na zwałowisku odkrywki Gosławice w Malińcu, a w 1978 roku założył statyczne doświadczenie polowe na zwałowisku odkrywki Pątnów. Na prowadzenie badań wybrał powierzchnię z dominacją gliny zwałowej szarej i zastosował tam różne technologie rekultywacji, testując rozmaite kombinacje nawożenia mineralnego. W ten sposób powstała konińska szkoła rekultywacji.
Efektem prac prof. Bendera i jego zespołu jest tzw. Model PAN, zwany inaczej koncepcją gatunków docelowych, która dowodzi, że o procesach glebotwórczych i produktywności powstającego agrosystemu decydują prowadzone metody rekultywacji i sposób zagospodarowania gruntów na zwałowisku.
Za podstawowe zabiegi rekultywacyjne koncepcja ta uznaje naprawę właściwości chemicznych gruntów pogórniczych, osiąganą poprzez nawożenie mineralne (w odpowiednich ilościach i proporcjach) oraz uprawę mechaniczną, przyspieszającą procesy wietrzenia i homogenizacji masy ziemnej. Naprawa właściwości chemicznych i fizycznych umożliwia włączenie szaty roślinnej do kształtowania procesu glebotwórczego i produktywności gruntu. Model PAN zakłada, że rośliną pionierską może być każda lub prawie każda roślina uprawna i prawie każdy gatunek lasotwórczy. Na efekt rekultywacji wpływ ma także zakres i jakość prac górniczych związanych z lokalizacją, budową i formowaniem zwałowisk. Proces wytwarzania gleby na terenach pogórniczych trwa co najmniej 10 lat od zakończenia działalności przemysłowej.
Zdaniem prof. Bendera i jego zespołu już w pierwszym roku biologicznej rekultywacji możliwa jest uprawa gospodarczo cennych roślin uprawnych lub gatunków lasotwórczych. Rekultywacja gruntów pogórniczych prowadzona zgodnie z tą metodą eliminuje tworzenie utajonych nieużytków i przyspiesza gospodarcze użytkowanie powierzchni o co najmniej 10 lat w wypadku rekultywacji rolniczej i o 20 lat w wypadku rekultywacji leśnej. Jednocześnie umożliwia prowadzenie normalnej produkcji rolnej lub leśnej, dzięki czemu w pierwszym roku rekultywacji zwracają się częściowo koszty na nią ponoszone.
Warto zaznaczyć, że prace badawcze w Koninie są kontynuowane. Dorobek naukowy konińskiej placówki jest tak znaczący, że stał się podstawą utworzenia Katedry Rekultywacji w Akademii Rolniczej w Poznaniu, którą po profesorze Benderze w 1991 roku przejęła prof. Mirosława Gilewska. Dziś jest to Katedra Gleboznawstwa i Rekultywacji Uniwersytetu Przyrodniczego, kierowana przez prof. UP dr. Krzysztofa Otrembę.
Fot. 3 – Prof. Jan Bender
Fot. 4 – Uczestnicy jednej z konferencji naukowych poświęconych rekultywacji terenów pogórniczych (Ślesin 2004)
Fot. 5 – Arkadiusz Michalski, główny inżynier ochrony środowiska w KWB Konin, prof. Mirosław Gilewska i prof. Jan Bender z Katedry Rekultywacji Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Fotografie w tle przedstawiają efekty konińskiej rekultywacji
Fot. 6 – Rekultywacja rolna, teren po odkrywce Jóźwin, rok 2005
Od teorii do praktyki
Wyniki eksperymentów oraz wnioski płynące z teorii naukowych stały się podstawą praktyki rekultywacyjnej. Zakres prac prowadzonych w kopalni Konin jest obszerny, obejmuje kilkanaście rodzajów działań, w tym:
– profilowanie i formowanie układów skarp wierzchowiny zwałowisk wewnętrznych i zewnętrznych,
– profilowanie dna i skarp zbiorników wodnych po wyrobiskach poeksploatacyjnych,
– ukształtowanie terenów pomocniczych,
– regulowanie warunków wodnych z rekultywowanych powierzchni,
– odtworzenie gleb metodami technicznymi,
– odbudowę lub budowę niezbędnych dróg dojazdowych,
– zabiegi agrotechniczne,
– obudowę biologiczną skarp zwałowisk i wyrobisk końcowych,
– pomiary geodezyjne i klasyfikację gleboznawczą,
– zagospodarowanie terenów przyległych, będących własnością kopalni.
Jacek Stasiński
Kierownik Działu Rekultywacji
Fot. Piotr Ordan
Fot. 7 – Zwałowanie na odkrywce Jóźwin IIA, 2010
Fot. 8 – Formowanie zbiornika Kleczew po odkrywce Kazimierz Północ, 2013
Fot. 9 – Rekultywowany teren po odkrywce Drzewce, 2019
Fot. 10 – Zabiegi agrotechniczne na obszarze po odkrywce Pątnów, 2003
Dodaj komentarz
Musisz się zalogować, aby móc dodać komentarz.